مسجد جامع اردستان

مسجد جامع اردستان بنایی تاریخی است و در مرکز محله محال اردستان و در شمال استان اصفهان واقع شده و از کهن‌ترین مساجد ایران است که نخستین مسجد دوطبقه تاریخ اسلام می‌باشد و دومین مسجد چهار ایوانی جهان اسلام که در دوره سلجوقی بنا گردیده است.
هر چند قبل از این این مسجد به شکل عربی بوده اما در سال 553ه.ق به شکل چهار ایوانی درآمده است و معمار بنا استاد محمود اصفهانی است.
مسجد جامع اردستان به سبک مسجد جامع اصفهان، شیوه رازی، بنا شده واکنون مسجدی چهارایوانی است. این مسجد ورودی‌های متعددی دارد.
ورودی اصلی که دالان طویلی است‚ در گوشه جنوب غربی مسجد قراردارد که ازیک سو به محله فهره‚ واز سوی دیگر به دشت محال راه دارد.
نمای این ورودی از یک قوس ‚ دو طاق نمای محرابی شکل ‚دولچکی ‚دونیم ستون آجری ‚دو قاب تزیینی ودو سکوی آجری تشکیل شده‌است.
در قسمت شمالی مسجد دو ورودی قرارگرفته ‚‌یکی به مدرسه علمیه متصل است و دیگری به فاصله اندکی‚ گذر شمالی را به داخل مسجد مرتبط می‌کند. این ورودی‌های متعدد عامل ارتباط فضاهای اطراف با مسجدند.
...مشاهده کامل متن href="/touritem/1220/مسجد-جامع-اردستان">مسجد جامع اردستان که از چهار صفه تشکیل شده است، در مجموعه ای قرار دارد که علاوه بر مسجد شامل مدرسه حاج حسین نورالدین،حمام پایین مسجد جامع، حسینیه، آب انبار، کاروانسرا و بازارچه نیز می‌باشد.
مسجد جامع اردستان دارای چهار ایوان، شش ورودی و شبستان بزرگی در زیر گنبد است، در سمت شرقی مسجد، حسینیه‌ای است متصل به مسجد، که در ایام عزاداری و به ویژه عاشورا مورد استفاده قرار می‌گیرد، در سمت غربی این مسجد نیز مدرسه‌ای مشتمل بر حجره‌هایی در دو طبقه قرار گرفته است.
مناره مسجد نیز در گوشه شمال غربی مسجد قرار دارد.
صفه‌های این مسجد شامل موارد ذیل است:
صفه صاحب الزمان: که شامل ایوان وگنبد خانه می‌باشد و از قدیمی‌ترین قسمتهای مسجد می‌باشد. وضع طاق بندی وآجر کاری زیر گنبد از شاهکارهای هنری وفوق العاده مهم دوران سلجوقی ومتعلق به اواخر قرن پنجم ه.
ق می‌باشد. در گنبد خانه مسجد کتیبه‌های زیبا به خط ثلث در طاق‌های قوسی واطراف شبستان به چشم می‌خورد که در نگاه اول استنباط می‌گردد که فرد خیری به نام محمود اصفهانی معروف به غازی در سال ۵۵۱ ه.
ق آن را تعمیر نموده‌است.
ایوان شمالی: که به صفحه صفا معروف است در دوران پادشاهی شاه طهماسب صفوی و توسط معمار استاد حیدر علی بن ذوالفقار اردستانی از معماران زبردست قرن دهم هجری تکمیل گردیده‌است.
ایوان شرقی: که به صفه امام حسین ویا صفه امیر جمله معروف می‌باشد که در قرن یازدهم ه. ق به اهتمام میر محمد سعید ملقب به امیر جمله المک ارسادات عظام حسینی اردستان احداث شده است.
ایوان غربی: که به صفه امام حسن مجتبی و یا حکیم الملک معروف است در این صفه کتیبه‌ای به خط نستعلیق وجود دارد که قسمتهائی از آن خراب شده‚ در سقف این ایوان نقاشی‌ها و آیات قرآنی به طرز زیبائی نقش بسته و در بالای آن مناره‌ای قرار دارد و میتوان از ساکنین محترم آن اهالی آقای طالبی را نام برد که نقش اساسی در تعمیرات و حفظ این منبع ارزشمند ایرانی دارند.

در رابطه با تاریخچه این بنا باید گفت، در قرن ۲ و ۳ هـ . ق، بنای نخستین مسجد جامع اردستان به دست عمر بن عبدالعزیزآل ابودلف به انجام رسید. این مسجد قبلاً آتشکده یا معبد بوده است.
هلاکوی مغول در قرن ۷ هـ . ق به قتل و غارت ساکنان شهر پرداخت و آن را به صورت نیمه ویران درآورد.
تاریخچه ساخت مسجد جامع اردستان را می‌توان به سه دوره تقسیم کرد
• دوره نخست- قرن سوم ه. ق ‚مسجد به صورت گنبدی ساخته شد
• دوره دوم- در قرن سوم وچهارم ه.
ق از صورت گنبدی به مسجدی کوشک مانند تبدیل شد
• دوره سوم - در قرن ششم ه. ق در عهد سلجو قیان مسجد ویران و به صورت چهار ایوانی بنا شده‌است.

نخستین بررسی انجام شده درباره مسجد اردستان توسط آندره گدار انجام شد. طبق نظر وی، این بنا از بناهای عصر سلجوقی (از زمان ملکشاه) است و در اصل در محل بنای قدیمی‌تری که ویران شده، ساخته شده است.
وی ضمن ترسیم نقشه بنا، آثار باقی مانده از بنای قدیمی‌تر را در چند ستون، جرز و سرطاق‌های رواق ورودی شناسایی نمود و آنها را متعلق به قرن چهارم هجری دانست.
همچنین وی این بنا را، از نوع مساجد ایرانی که به صورت کوشک گنبدی یا چهار طاقی معرفی می‌کند که بعدها در همان دوران سلجوقی به صورت چهار ایوانه در آمده است.
بررسی مهم دیگر توسط مرحوم زنده‌یاد دکتر باقر آیت‌الله‌‌زاده شیرازی در حین انجام تعمیرات این مسجد انجام شد که مشخص گردید که مسجد اولیه دارای یک صحن مرکزی به وسعت صحن فعلی و چهار شبستان ستون‌دار، در چهار سمت آن بوده است.
باید گفت بنا دارای دو تاریخ احداث است؛ یکی ۵۵۳ هجری قمری که در انتهای کتیبه بزرگ شبستان گنبدی آمده و دیگری ۵۵۵ هجری قمری که در ایوان جنوبی شبستان ثبت شده‌است و به ظاهر چنین می‌نماید که شبستان و ایوان همزمان ساخته شده‌اند، حال آن که چنین نیست.
واقعیّت این است که حدود سال ۵۵۳ هجری قمری، هنگامی که مسجد اوّلیّه را به صورت مسجدی چهار ایوانه درآوردند و شبستان گنبدی را تبدیل به نمازخانه مسجد کردند، این شبستان را با کاشی‌هایی نظیر کاشی‌های بناهای جدید پوشاندند.

این مسجد در اصل شش ورودی داشته که از طریق دالان‌هایی به صحن مرکزی مربوط می‌‌شده، اما ظاهراً دو ورودی مسدود شده است. ورودی اصلی در گوشه جنوب باختری مسجد و سر راه دشت محال قرار گرفته و نمای آن دارای قوس پنج او هفت، دو طاقنمای محرابی شکل، دو لچکی، دو نیم ستون آجری، دو قاب تزیینی و دو سکوی آجری است.
صحن مسجد به ابعاد 84/20×10/25 متر با ایوان‌ها و غرفه‌های دو طبقه در برگرفته شده است. ایوان جنوبی صحن با طاق گهواره‌ای و تزیینات بسیار زیبای گچ بری و آجرکاری و کتیبه نفیس و تاریخی مربوط به دوره سلجوقی مهمترین ایوان مسجد است.
متأسفانه قسمت عمده تزیینات ایوان فروریخته، با این حال، کتیبه تاریخی آن تقریباً سالم باقی مانده است. این کتیبه به خط نسخ در متن تزیینی گچبری شده است.
بر طبق مفاد این کتیبه، ساختمان ایوان جنوبی و رواق باختری متصل به آن در سمت راست و دو رواق متصل سمت چپ آن، در سال 555هـ .
ق توسط ابوطاهر بن غالی ساخته شده است.

این ایوان، از طریق درگاه‌های جانبی، به شبستان‌های مجاور گنبدخانه و به وسیله مدخلی با قوس جناغی، به داخل گنبدخانه راه پیدا می‌‌کند. برجانب باختری مدخل گنبدخانه، سنگ نوشته‌ای مشتمل بر فرمان شاه عباس اول مبنی بر تخفیف مالیات شیعیان اردستان، مورخ 1024هـ .
ق نصب، شده است.
در شبستان‌های مجاور گنبدخانه، هرکدام دو محراب کوچکتر به قرینه همدیگر با تزیینات مشابه قرار داشته که محراب‌های شبستان سمت چپ سالم‌تر برجای مانده‌اند. بر روی لایه‌های گچی ازاره شبستان‌های مسجد، به خصوص در شبستان‌های جنوبی، مجموعه‌ای از یادگاری‌ها و یادداشت‌ها متعلق به دوره‌های مختلف تاریخی به جای مانده که قدیمی‌ترین آنها مورخ 792هـ .
ق و مربوط به خواندن خطبه در مسجد است. با توجه به کتیبه‌های موجود، ایوان شمالی مربوط به اوایل دوره صفوی است و ایوان خاوری( معروف به صفه امیر جمله) نیز از ساخته‌های دوره صفوی است.
به نظر می‌‌رسد که بنای اصلی مناره متعلق به دوره سلجوقی یا بعد از آن باشد.
موقعیت جغرافیائی مسجد به گونه ای است که از جنوب به آب انبار‚ از مغرب به معبر باغ، از شمال به معبر باغ و از غرب به حمام عمومی و کاروانسرا محدود میگردد.
این مسجد در دوره اخیر به صورت علمی مورد مطالعه و تعمیر قرار گرفته و در سال1311 به شماره 180 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

منابع:
http://chn.ir/NSite/FullStory/Photo/?Id=105599&Serv=0&SGr=0
http://www.jahannews.com/vglaumnui49nyy,..544k1khu.html
http://www.tabnak.ir/fa/news/273411
http://www.ical.ir/index.php?option=com_k2&view=item&id=2272
http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=101366
http://www.magiran.com/npview.asp?ID=1555315
http://www.negahmedia.ir/media/show_pic/23714